Historia Lubiąża - Lokacja i rozwój opactwa
Stowarzyszenie Lubiąż
Lokacja i rozwój opactwa cysterskiego
Opactwo cysterskie w Lubiążu zaliczane jest do największych barokowych założeń architektonicznych środkowej Europy. Jest jedną z najstarszych i najbogatszych fundacji zakonnych Śląska oraz domem macierzystym większości śląskich klasztorów cysterskich. Zgodnie ze zwyczajem zakonnym klasztor położony jest wśród pól i lasów z dala od ruchliwych ośrodków miejskich.
Początki znanych dziejów Lubiąża sięgają przełomu X i XI w. kiedy to w miejscu obecnego klasztoru powstał gród broniący przeprawy przez Odrę. Uległ zniszczeniu w 1108r. podczas najazdu na Śląsk cesarza Henryka V. Przypuszczalnie na jego miejscu w roku 1050 lub1150 założono klasztor benedyktyński. Kilkanaście lat później miejsce benedyktynów zajęli cystersi. Inicjatorem nowej fundacji klasztornej był ks. Bolesław I Wysoki, który postanowił w ten sposób uczcić odzyskanie w roku 1163 ojcowizny po Władysławie II Wygnańcu. Domem macierzystym lubiąskiej fundacji była Pforta nad Saalą w Turyngii. W ten sposób książę spłacił dług wdzięczności cystersom z Pforty za udzielenie schronienia wygnanej rodzinie swego ojca. Pierwsi mnisi przybyli do Lubiąża w dniu 16 sierpnia 1163 r., aby przygotować bazę osadniczą i kulturową. Przybycie całego konwentu wraz z opatem Florencjuszem w liczbie zapewne 13 osób miało miejsce dopiero w 1175 r. W tym też roku 21 marca Bolesław I Wysoki książę śląski wydał w Grodźcu dokument lokacyjny potwierdzający uposażenie klasztoru, na które składało się min.15 wsi, liczne ziemie, 27 koni, ponadto woły, krowy a także dziesięciny z karczem, jatek i targów. Na prośbę opata Güntera II, spowiednika św. Jadwigi, papież Innocenty III specjalną bullą z 1201 r. potwierdził wszystkie dotychczasowe nadania na rzecz klasztoru, a książę Henryk I Brodaty w 1202 r. oznaczył osobiście granice posiadłości klasztornych, znacznie je zaokrąglając. W 1202 r. klasztor lubiąski był już właścicielem 27 wsi. W krótkim czasie do tych darowizn doszły dalsze, dokonywane przez innych możnowładców, wśród których najhojniejsi byli: książę kaliski i wielkopolski Władysław Odonicz oraz Mieszko, książę opolski. Dynamiczny rozwój opactwa stwarzał dogodną sytuację do szerokiej ekspansji zakonu. Lubiąż zakładał swoje filie: w Mogile pod Krakowem w 1222 r., w Henrykowie w 1227 r., w Kamieńcu Ząbkowickim w 1249 r. i Krzeszowie w 1292, a w 1220 r. papież Honoriusz III powierzył opatom lubiąskim opiekę nad klasztorem cystersek w Trzebnicy.
W roku 1200 powstał pierwszy murowany kościół klasztorny, w którym rok później pochowano fundatora opactwa ks. Bolesława I Wysokiego. Już na przełomie XII i XIII w. istniały w Lubiążu trzy kościoły. Obok klasztornego także dwa parafialne: romański p.w. św. Jakuba, który powstał jeszcze w czasach benedyktyńskich i wymieniany już w dokumencie lokacyjnym p.w. św. Jana Ewangelisty. Musiał więc Lubiąż stanowić w tym czasie ważny ośrodek kultu religijnego.
Najazd Tatarów na Śląsk w 1241r. nie dotknął bezpośrednio posiadłości klasztornych. Wiek XIV to szczytowy okres rozkwitu gospodarczego i kulturalnego opactwa. W tym czasie gospodarka klasztorna przeszła całkowicie na system czynszowy, co spowodowało znaczny wzrost dochodów. W dobrach klasztornych rozwijano ogrodnictwo, sadownictwo, pszczelarstwo, rybołówstwo i uprawę winnej latorośli. Klasztor posiadał kopalnie złota w okolicach Złotoryi, młyny, jatki mięsne w miastach i kramy chlebowe w Legnicy. Na mocy przywileju handlował solą i śledziami sprowadzanymi bez cła z Pomorza. Czerpał też dochody z opłat pobieranych na brodach na Odrze i z myta na mostach na rzece Widawie oraz z opłat z karczem istniejących przy przeprawach rzecznych. Posiadłości Lubiąża w XIV wieku sięgały Nakła w Wielkopolsce i Oświęcimia w Małopolsce, a na Śląsku obejmowały 65 wsi i 15 folwarków. W tym czasie w klasztornym skryptorium powstały takie pomniki piśmiennictwa średniowiecznego jak: Epythaphium Ducum Silesie, Annales lubensis, Versus lubensis, Katalogi Biskupów wrocławskich i przypuszczalnie Vita Beatae Hedvigis oraz wiele dzieł kronikarskich i falsyfikatów.
Zachowana z tego okresu pieczęć klasztorna, przypominająca tryptyk, przedstawia Matkę Boską w trójlistnej koronie pod gotycką arkadą. Pod połami jej płaszcza, po obu stronach widnieją postacie zakonników ze złożonymi do modlitwy rękami. W bocznych nawach widnieją postacie, po prawej prawdopodobnie postać opata. W otoku napis: MON. DE LVBENS S. CONVENTVS.
Wojny husyckie (1428-32), podczas których nastąpiło spalenie klasztoru spowodowały upadek gospodarki klasztornej. Sytuację pogorszył rozłam w 1462 pomiędzy mnichami pochodzenia polskiego i niemieckiego, zakończony wypędzeniem jednych i drugich przez książąt: Jana żagańsko-głogowskiego oraz Jerzego Albrechta i Karola oleśnicko-ziębickich, którzy na okres siedmiu lat zamienili klasztor na zamek myśliwski. Powrót zakonników w 1505 roku na krótko poprawił gospodarczą sytuację klasztoru. Odbudowę gospodarki przerwała wojna trzydziestoletnia, w czasie której Szwedzi zrabowali skarbiec klasztorny i cenne relikwiarze, a bibliotekę klasztorną i archiwum wywieźli w 1642 r. do Szczecina, gdzie spłonęły od uderzenia piorunu.
Po wojnie trzydziestoletniej następił ponad stuletni okres rozkwitu kulturalnego, gospodarczego i odnowienia życia zakonnego w klasztorze. Obejmował on panowanie opatów: Arnolda Freibergera, Jana Reicha, Dominika Krausenbergera, Baltazara Nietschego, Ludwika Baucha i Konstantego Beyera. Byli to prawdziwi mecenasi sztuki. Sprowadzili do Lubiąża najwybitniejszych malarzy i rzeźbiarzy śląskich doby baroku. Działali tu M.L.Willmann, który w swej szkole malarskiej wykształcił wielu uczniów, min. P. Brandla i J. Liszkę. W Lubiążu osiadł również rzeźbiarz M. Steinl. Rozbudowana biblioteka klasztorna sprzyjała studiom teologicznym. Mnisi lubiąscy uchodzili w XVII i na początku XVIII w. za znawców Arystotelesa, a opaci lubiąscy w XVIII w. często bywali profesorami uniwersytetu we Wrocławiu. W latach 1649-1668 przystąpiono do wielkiej renowacji zespołu klasztornego. W tym czasie odnowiono kościół klasztorny, odbudowano nowe cele zakonników, wzniesiono szkołę klasztorną, założono również dwa ogrody z wodotryskami, zasilanymi z wodociągu wybudowanego w 1649r. W latach siedemdziesiątych XVII w. powstał projekt budowy nowego klasztoru przy zachowaniu istniejącego kościoła klasztornego. Realizację nowego założenia rozpoczęto w latach 1672-1681 od częściowej przebudowy gotyckiego kościoła klasztornego oraz wyposażenia go w nowy wystrój wnętrza. Lata 1681-1699 objęły budowę dwóch skrzydeł pałacu opackiego, położonego na północ od kościoła. Wznoszenie czworoboku części klasztornej rozpoczęto w 1695r., a ukończono ok. 1715. Poza tymi pracami, do 1729 r. prowadzono również budowę nowego kościoła p.w. św. Jakuba oraz budynków gospodarczych. W roku 1727 w Lasku św. Jadwigi urządzono kalwarię. Kolejne lata objęły wystrój nowego kompleksu. W 1737r. powstała polichromia refektarza letniego, autorstwa A.F. Schefflera, a w latach 1734-1737 malarz K.F. Kentum ozdobił wnętrze biblioteki. On też namalował plafon stropu Sali Książęcej, do której wystrój rzeźbiarski wykonał F.J. Mangoldt. Ten ostatni wykonał również szereg rzeźb ogrodowych przedstawiających Murzynów i Indian.
Korzystna sytuacja opactwa zmieniła się radykalnie po 1740 r., czyli po przejściu Śląska pod panowanie pruskie. Klasztor niszczony był wysokimi kontrybucjami wojskowymi oraz licznymi represjami, które stopniowo przyczyniały się do upadku opactwa. Po blisko 650 latach istnienia 21 listopada 1810 r. na mocy rozporządzenia króla pruskiego Fryderyka III nastąpiła sekularyzacja opactwa.
Maciej Nejman